محمد بن محمد بن نُعمان مشهور به شیخ مُفید (۳۳۶یا ۳۳۸- ۴۱۳ق) متکلم، فقیه و تاریخ‌نگار نامدار امامیه در قرن ۴ و ۵ قمری. او را از احیاکنندگان و مروجان فرهنگ شیعی و فقه امامیه دانسته‌اند.
مفید با تدوین اصول فقه، روش جدیدی در علم فقه پایه گذاری کرد. این شیوه اجتهاد، راه میانه‌ای بود بین روش حدیثی شیخ صدوق و شیوه قیاسی ابن جنید. شیخ با بهره‌گیری از روش ابن ابی عقیل عمانی، کتاب التذکرة بأصول الفقه را نوشت و اصولی را برای استنباط احکام تدوین کرد. شاگردانش سید مرتضی و شیخ طوسی روش او را پی گرفتند.
شیخ مفید را به خاطر کتاب الاعلام فیما اتفقت الامامیة علیه من الاحکام، بنیانگذار فقه مقارن دانسته‌اند.
تحصیلات
مفید در کودکی به همراه پدر به بغداد آمد و فراگیری علم را نزد دانشمندان بزرگ کلام مانند حسین بن علی بصری معروف به جُعَل -از شیوخ بزرگ معتزله در عصر خویش و سرآمد در فقه و کلام- و ابویاسر شاگرد متکلم نامی ابوالجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی که ظاهراً طاهر نام داشته است آغاز کرد. مفید به پیشنهاد ابو یاسر در مجلس درس علی ابن عیسی رمانی -دانشمند معروف معتزلی مذهب- شرکت کرد.[۸] و چنان‌که از روایات وی برمی‌آید از پنج سالگی به طریق اجازه، نقل روایت کرده است.[۹]
وی در حدود ۴۰ سالگی ریاست شیعیان را در فقه و کلام و حدیث بر عهده داشت و در دفاع از عقائد شیعه، با علمای دیگر مذاهب مناظره می‌کرد.[۱۰] دوره حیات مفید، دوره‌ای پر آشوب بود تا آنجا که وی سه بار در سال‌های ۳۹۲ یا ۳۹۳، ۳۹۸ و ۴۰۹ از بغداد تبعید شد.[۱۱]
با این حال وی نزد خلفا از منزلتی والا برخوردار بود و از دشنام‌هایی که ترجمه‌نگاران سنی بخصوص خطیب بغدادی به وی می‌دهد میزان تأثیرگذاری وی در جامعه زمان خودش به دست می‌آید. از عبارت وی برمی‌آید که مردمان بسیاری به دست مفید، شیعه شده‌اند و این امر خشم متعصبان را برانگیخته بود.[۱۲]
سلوک شخصی
گفته‌اند مفید شخصی لاغر اندام، میان قامت و گندمگون بود [۱۳] صدقات وی بسیار بوده، خشوع و فروتنی نیکویی داشت، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن در برمی‌کرد، تا بدانجا که وی را با لقب «شیخ مشایخ الصوفیه» خوانده‌اند.[۱۴]
ابویعلی جعفری -داماد مفید- گزارش کرده است که او شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن و یا تدریس می‌شد. [۱۵]
درگذشت و تشییع
شیخ مفید در جمعه دوم یا سوم رمضان سال ۴۱۳ق درگذشت. گفته شده که ۸۰،۰۰۰ تشییع کننده در میدان اُشنان بر جنازه وی به امامت سید مرتضی نماز گزاردند.[۱۶] شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است.[۱۷]
او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک قبر امام جواد علیه‌السلام برده شد.[۱۸]
در برخی منابع آمده است هنگامی که شیخ مفید از دنیا رفت، با خط امام زمان (علیه السلام) بر روی قبرش نوشته شده بود: